Het werk van Jan Frearks van der Bij is verrassend divers, boeiend en kleurrijk. Hij richtte zich op een veelheid aan onderwerpen en gebruikte verschillende materiaaltechnieken. Zijn sterke passie en voortdurende ontwikkeling en vernieuwing van stijl leverden zo’n veelzijdig en boeiend scala aan kunstwerken op, dat het bieden van een totaaloverzicht praktisch ondoenlijk is. Met diverse eerdere exposities en door vele verkopen heeft een groot deel van zijn werk de weg naar het publiek gevonden. Zeker niet minder interessant en verrassend zijn de vele nooit eerder vertoonde werken. Daarom tonen wij u hier onder het motto ‘ Ek Jan Frearks van der Bij!’ graag periodiek enkele van zijn fraaie, veelal onbekende kunstwerken.
It wurk fan Jan Frearks van der Bij is in ferrassend boeiend en kleurich ferskaat. Hy tekene en skildere in grut tal oan ûnderwerpen en brûkte ferskillende materiaaltechniken. Syn grutte passy en oanhâldende ûntwikkeling en fernijing fan styl leveren sa’n grut ferskaat oan nijsgjirrige keunstwurken op, dat it jaan fan in totaal oersjoch eins gjin dwaan is. Troch eardere eksposysjes en omdat in soad fan syn wurk ferkocht is, is syn keunst rûnom bekend en ferneamd rekke . Net minder nijsgjirrich en ferrassend lykwols binne in grut tal net earder fertoande wurken. Sadwaande litte wy jimme hjir ûnder it motto ‘ Ek Jan Frearks van der Bij!’ graach perioadyk in tal fan dy moaie en meast noch net ûntdutsen wurken sjen.
Mozaïken in beeld!
In de 60er en 70er jaren ontwierp en maakte Jan Frearks van der Bij, mijn vader, verspreid over Fryslân zeker zo’n twintig grote en unieke wandmozaïeken. Meestal op kerk- en schoolgebouwen. Ze zijn niet te missen! Althans voor zover die gebouwen inmiddels niet verdwenen zijn. Door sloop of verbouw van gebouwen resteert vijftig jaar later amper de helft van zijn mozaïeken. Het past daarom uitstekend dat wij eind 2022 als stichtingsbestuur samen met uitgever Wijdemeer een fraai boek over ‘100 jaar Jan Frearks van der Bij’ gaan presenteren. Zijn mozaïeken mogen daarin natuurlijk niet ontbreken. Dus ben ik samen met mijn vriend en fotograaf Hedzer Kooistra bij de nog bestaande mozaïken langs geweest. Het mozaïek ‘De wonderbaarlijke spijziging’ aan de Splitting in Drachten is gemaakt eind jaren zeventig. Ik herinner mij nog goed dat mijn vader dit thuis, in de Folgeren, maakte en dat ik als jongen hem daarbij soms hielp. Bij het aanbrengen op de wand was zijn zwager en stukadoor Lieuwe Steendam zijn vaste assistent. Een zenuwslopende klus! Daarom bijzonder om ruim 45 jaar later weer even in actie te komen voor een impressie van dit fraaie mozaïek van mijn vader.
Ulke van der Bij
Mozaïken yn byld!
Yn de 60er en 70er jierren ûntwurp en makke Jan Frearks van der Bij, ús heit, rûnom yn Fryslân wol sa’ n tweintich mânske en unike wandmozaïken. Meast op tsjerke- en skoalgebouwen. Dy binne net te missen! As alteast sokke gebouwen net ferdwine. Fanwege it slopen of ferbouwen fan gebouwen is der fyftich jier letter amper noch in lytse helte fan syn mozaïken oer. No treft it dat wy as stichtingsbestjoer yn ’e mande mei útjouwer Wijdemeer ein dit jier in nijsgjirrich boek oer ‘ 100 jier Jan Frearks van der Bij’ presintearje sille. Syn mozaïken meie dêryn fansels net ûntbrekke. Sadwaande bin ik mei myn freon en fotograaf Hedzer Kooistra de noch besteande mozaïken bylâns west. It mozayk ‘De wûnderbaarlike spiziging’ oan de Splitting yn Drachten is ein 70er jierren makke. It heucht my noch skoan dat ús heit it thús, yn de Folgeren, klear makke en dat ik as jonge bytiden wol mei holpen haw. By it oanbringen op de wand wie syn sweager en stukadoar Lieuwe Steendam syn fêste assistint. In pokkeput! Dêrom in aardichheid om goed 45 jier letter wer efkes warber te wêzen foar in moai filmke fan dit skoandere mozayk fan ús heit.
Ulke van der Bij
De keuze van…… Annemieke Keizer-Sloff
Als conservator van Museum Dr8888 was ik al in een vroeg stadium betrokken bij de opzet van een tentoonstelling over Jan Frearks van der Bij. Museum Dr8888 heeft een grote collectie expressionistische kunst en dan met name die door kunstenaarsgroep Yn ‘e Line geproduceerd is. In 2018 – het jaar waarin Fryslân en Leeuwarden zich als culturele hoofdstad profileerden – was er in ons museum een grote tentoonstelling over het Fries expressionisme te zien. Uiteraard kende ik het werk van Van der Bij al vóór die tijd, maar bij deze expositie gingen we pas echt goed los op dit gebied.
Met het zoeken naar bruiklenen voor bovenstaande tentoonstelling werden de eerste contacten met de Stichting gelegd – er werd ons alle mogelijke medewerking verleend. Vervolgens werd me bij de tentoonstelling van het werk van Van der Bij in de Schierstins in 2019 meer dan eens duidelijk dat een solo-expositie op zijn plaats was en al pratend met de Stichting kwam het herdenkingsjaar 2022 naar boven.
Al deze vingeroefeningen hebben geleid tot de tentoonstelling Kracht en kleur – Jan Frearks van der Bij 1922-2013 die tot 25 april te zien is in Museum Dr8888. We hebben gekozen voor een overzicht van leven en werk van de kunstenaar op basis van kwaliteit en expressie – kracht en kleur om het zo maar te zeggen!
Er wordt mij op exposities vaak gevraagd naar een ‘lievelingswerk’ en daar heb ik meestal snel een antwoord op. Ook bij het werk van Jan Frearks van der Bij weet ik nog precies op welk moment bij mij het hart sneller ging kloppen. Als afvallige protestant weet ik maar al te goed dat je je religieuze opvoeding nooit helemaal van je af kunt schudden. Af en toe bij het horen van een kerklied of bij het zien van een afbeelding is er de herkenning en komt de emotie. Dat moment had ik bij het zien van de religieuze werken van Jan Frearks van der Bij, met hun Bijbelse onderwerpen geschilderd op het doek. Maar als de verhalen dan ook nog als mozaïek afgebeeld zijn op schoolgebouwen uit de wederopbouwtijd, dan worden het herinneringen aan een gelukkige en zorgeloze kindertijd, zij het in een heel ander deel van het land.
Het is niet bij alle tentoonstellingen dat er een directe persoonlijke link ontstaat met het werk en de kunstenaars, en het is ook niet altijd wenselijk. We zijn een professionele instelling en van een conservator mag een zekere neutraliteit gevraagd worden bij de keuzes voor de verschillende tentoonstellingen. Maar bij het werk van Jan Frearks van der Bij werd ik persoonlijk geraakt en heb ik me niet verzet. Mag het voor deze ene keer?
N.B. Speciaal voor de tentoonstelling Kracht en kleur – Jan Frearks van der Bij 1922-2013 is een tour samengesteld langs verschillende mozaïeken die nog in Smallingerland en omgeving te zien zijn. Op de routebeschrijving is via de afgebeelde QR codes per locatie verdere informatie te krijgen over het betreffende mozaïek. De folder is gratis te verkrijgen in het museum.
De keuze van… Louw
De measte minsken kenne Jan Frearks van der Bij fan syn skilderijen of syn mozaiken, mar ik koe him oant twa jier lyn benammen fan syn boekomslaggen, wat net sa frjemd is foar in útjouwer. Doe’t it boek yn de jierren ‘50 hieltyd mear in massaprodukt waard dat krekt as oare winkelartikelen oan de man brocht wurde moast, krigen se stadichoan ek in oar uterlik. De saneamde affysjewearde waard in saak fan belang. Utjouwers dienen hieltyd faker in berop op keunstners mei in reklameachtergrûn om sokke omslaggen te meitsjen.
Yn Fryslân wie Jan Freaks van der Bij dêr ien fan. Nei syn earste omslachûntwerp yn 1955 soe er noch mear as 50 boeken foarmjaan en dêrmei ien fan de produktyfste Fryske boekûntwerpers wurde. En mei’t er hofleveransier wie fan de kristlike boekeklup KFFB soarge hy derfoar dat de fernijing yn it boekfersoarging ek oan de doetiids oanboazjende groep fan kristlike lêzers net foarby gie. Fan syn hân is ek ien fan de moaiste Fryske boekomslaggen fan nei de oarloch, dat fan de sânde printinge fan de Fryske klassiker Rimen en Teltsjes fan de bruorren Halbertsma. Neffens kenners is dat ûntwerp krekt sa klassyk wurden as it boek sels….
It wie foar my dan ek in eare om it boek oer Jan Frearks van der Bij, “Keunstner tusken berop en ropping” út te jaan. Yntusken ha ik lykwols ek as privee-persoan in konneksje mei de keunstner. Wurkjend oan it boek foel myn each op in houtskoaltekening mei de titel ‘Oan ‘e Dokkumer Ie’ út 1966. It is in byld fan in hûs oan it wetter mei beammen derfoar en in oar hûs derachter, dat by my – hikke en tein yn Burdaard – daliks werkenning oprôp. Wêr’t it presys lokalisearre is, kin ik net ûntdekke. By de Ie lâns wiene in soad fan ditsoart plakjes, faak by in opfeart of in dwersfeart. Mar it ropt sa sterk it byld op fan dat wetter, dat foar in Burdaarder neat minder wie as de Nijl, de Eufraat, de Tigris of de Rijn, dat it net ûntbrekke mocht oan de lytse kolleksje fan keunstwurken mei de Dokkumer Ie as tema fan myn frou en my, dat it is dit jier har jierdeikado wurden.
De tekening hinget no foar de eksposysje yn Museum Dr8888, mar der wachtet in eareplak oan de muorre yn Dokkum.
Louw Dijkstra.
De keuze van.. Wieger
In de rubriek ‘De keuze van…’ lichten we iedere maand een ander werk van Jan Frearks van der Bij uit. De bestuursleden van Stichting Jan Frearks van der Bij is gevraagd welk werk van de kunstenaar favoriet is en waarom. Secretaris van de stichting, Wieger Vlietstra bijt deze keer het spits af. Hij kiest voor het werk ‘Emmaüsgangers’ en vertelt hieronder hoe het 50 jaar geleden enorme indruk op hem heeft gemaakt.
“Toen ik de vraag kreeg wat mijn favoriet is in het werk van Jan Frearks van der Bij hoefde ik niet lang na te denken. Eind jaren 60 kreeg ik verkering met Metsje, de dochter van Jan Frearks van der Bij, nu al meer dan 50 jaar mijn lieve vrouw. Zoals dat toen ging brak al snel het moment aan dat ik bij haar thuis werd verwacht voor ‘op sicht’.
De eerste aanblik van haar thuis was al fenomenaal, ze woonde in een prachtige woonboerderij. Via de gang naar de keuken, en op de tegenoverliggende muur van die keuken hing een schilderij dat een geweldige indruk op me maakte: de Emmaüsgangers.
Van huis uit – goed gereformeerd – was er weinig gevoel voor kunst. Ik kende de plaatjes van een enkel werk van Rembrandt, maar daar hield het wel mee op. Maar wat ik hier zag was een explosie van kleur en dat van een Bijbels onderwerp. Neergezet met forse halen van kwast en paletmes en met een geweldige en naar mijn gevoel, diep religieuze uitdrukking. Hoe het bestond dat iemand dit kon maken? Bjusterbaarlik!
Vele jaren kon ik met regelmaat dit olieverfschilderij bewonderen. Een tiental jaren terug kwam het moment dat mijn schoonvader met warme hand zijn kinderen werk toedeelde. Min of meer via een verloting kwam de ‘Emmaüsgangers’ bij Metsje en mij terecht. Zo rond Pasen siert het tot mijn grote genoegen enkele weken één van de wanden van onze woonkamer.
De keuze van.. Sijbe “Blij met een Van der Bij”
Als zoon van een huisschilder (Roosma Schilders, Franeker) ben ik opgegroeid met verfattributen, de geur van verf en terpentinelucht. Niet verwonderlijk dus dat ik mij altijd aangetrokken heb gevoeld tot de schilderkunst. Ik wilde na mijn middelbare schooltijd dan ook naar de kunstacademie, maar de decaan ontraadde dat mijn vader. Ik ben uiteindelijk econoom (RUG) geworden met schilderen/tekenen en grafiek (lino, zeefdruk, litho e.d.) als hobby.
Ik was en ben een liefhebber van het expressionisme: wel zien wat het voorstelt, maar veel ruimte latend voor de eigen verbeelding/fantasie. Je afvragend wat zou de schilder hebben bedoeld, maar ook zeker wat zie ik er zelf in. Raakt het mij, word ik er triest of vrolijk van en vind ik het prettig om naar te kijken. Als je de kleurige schilderijen van Van der Bij ziet, dan kun je je afvragen wat hij met dat kleurgebruik wou zeggen. Was het omdat hij geïmponeerd werd door het fraaie Friese landschap en was hij onder de indruk van de (toen nog) vele kleuren (nu zouden we zeggen ‘biodiversiteit’) in het Friese landschap en wilde hij dat benadrukken of miste hij al veel kleur in het landschap en was het een roep om meer kleur, of was het alleen maar bedoeld om vrolijk van te worden?
Vooral het werk uit de jaren ’80 en ’90 vond (en vind) ik boeiend. In de latere jaren krijgt de compositie echter steeds meer de overhand in zijn werk zo lijkt het. Met name in de latere periode waarin hij ook zeilschepen begint te schilderen wordt de expressie opgeofferd ten gunste van een bedacht compositieschema. Dat vind ik eerlijk gezegd minder geslaagd. Het schilderij (“Spultsje oan’e Waaddyk, 2002, zie foto onder) dat ik omstreeks 2004 rechtstreeks van Jan Frearks van der Bij heb gekocht heeft die kenmerken ook voor een deel, maar is losser en blijft daarom boeien. Van der Bij is het schilderij samen met zijn vrouw komen brengen en bepaalde waar en hoe hoog het moest hangen.. (en daar hangt het nog).
In het schilderij lijken de kleuren van de Friese vlag in het water te weerspiegelen. Wellicht heeft Van der Bij zijn Friese identiteit op die manier willen benadrukken. Zeker weet ik dat niet en eerlijk gezegd, het kan mij ook niet zoveel schelen. Het laat ruimte voor mijn eigen verbeelding en fantasie.
Ter voorbereiding van het boek ter gelegenheid van het 100ste geboortejaar van Van der Bij heb ik als bestuurslid kennis kunnen nemen van honderden (ruim 600) van zijn werken. Met name de tekeningen/schetsen (houtskool, Siberisch krijt e.d.) waren mij grotendeels onbekend en waren een aangename verrassing. Variërend van vnl. boerderijen, tot geiten, schapen en portretten. Van een houtskool tekening van de kop van dhr De Haan raakte ik erg onder de indruk. Wat een expressie, of zoals Freark Smink zou zeggen: wat soesto? Prachtig!
Ja en dan wordt het moeilijk om een favoriet te benoemen. Als voorzitter van de Lângeiten Fokkersklup Fryslân moet ik eigenlijk de houtskool tekening van een geit kiezen (zie foto).
Maar ook de kop van De Haan scoort hoog. Uiteindelijk hou ik het toch op het kleurige schilderij dat bij ons aan de wand hangt: “Spultsje oan’e Waaddyk”. Dat expressionistische schilderij blijft mij boeien. Ik ben niet alleen blij met deze Van der Bij, maar ik word ook blij van deze Van der Bij.
De keuze van.. Elske
Voor de Stichting Jan Frearks van der Bij schreef ik (in het Fries) de biografie van de kunstenaar voor een boek dat in de loop van 2022 verschijnt. Daarnaast was ik betrokken bij de selectie van werken voor boek en de tentoonstelling in Museum Dr888. Mijn favoriete werk? Mijn voorkeur ligt bij de krachtige houtskool- en contétekeningen en bij schilderijen uit de jaren vijftig en zestig al de Emmaüsgangers. Toch kies ik een heel ander werk, namelijk het enige dat ik in mijn bezit heb.
Het gaat om een zeldzaam boek, Nei klearder kimen, waarvoor Jan Frearks als reclametekenaar, in dienst van de Leeuwarder Drukkerij, later Adviesbureau Bouman, het omslag ontwierp. Nei klearder kimen verscheen in 1953 als ‘Tinkboek by it 50 jierrich bistean fan it koöperatyf suvelfabryk “De Goede Verwachting” to Warkum’. De tekst is van de bekende Friese schrijver en dichter Douwe A. Tamminga. Er staan door Bouke van der
Sloot getekende dorpsgezichten in, en daarnaast een aantal kleine illustraties van Jan Frearks. Aangezien het om een reclame-opdracht ging staat zijn naam niet in het boek vermeld.
Internet is een onmisbaar hulpmiddel bij het schrijven, en zo vond ik, al googlelend zijn naam als ontwerper op de webside van het DBNL, de digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren. Het boek zelf kocht ik via boekwinkeltjes.nl. De boer op het omslag, een emmer melk in de hand loopt richting de horizon – ‘kym’ in het Fries – waar het licht gloort. Het is een realistisch ontwerp, passend bij de inhoud, en mooi strak uitgevoerd in slechts enkele kleuren. Onduidelijk is in welke techniek het origineel is uitgevoerd.
Een aantal posters van Bouman zijn gemaakt als lino, mogelijk geldt dat ook voor dit ontwerp.
De keuze fan…. Metsje
Ek oan my is frege om in favoryt wurk fan ús heit oan te jaan. Dat sil net tafalle.
By it sammeljen fan wurk foar it boek dat yn novimber útkomt en de oersichtstentoanstelling dy’t oan it ein fan dit jier iepene wurdt, kamen wy safolle prachtich wurk tsjin wêr ’t wy it bestean net fan wisten. No, meitsje dan mar is de keuze om it moaiste wurk te kiezen. In ûnmooglike saak.
Want wat hat us heit wat makke, wy foelen fan de iene ferrassing yn de oare. En sa folle, net te leauwen. Wêr hat hy de tiid weihelle om dit allegear te meitsjen. En dat wie ek net alles wat er die. Neist syn baan, syn keunst, frou en bern makke hy ek noch hiel folle meubels sels. Boekekasten, kleankasten, stuoltsjes, ladekasten en kaptafels, neat wie him te folle. Hy koe it allegear. Ferbazing fan us kant mar foaral grutte bewûndering foar alles wat us heit by libben makke hat.
Nei dizze opsomming wol ik dus mar bliuwe by de wurken dy’t ik sels yn myn besit ha en dat is ek in hiel ferskaat oan prachtich wurk. Foarop stiet foar my dat it in kleurich wurk wêze moat. Wêrom?
Ús heit hâlde fan kleuren en wurke dêr in soad mei. En ek om’t dat ien fan de dingen is dy’t ús heit my bybrocht hat yn it libben. Goed om je hinne sjen, sjoch nei details, nei kleuren en boustylen. As bern hie ik dêr net folle boadskip oan mar letter begreep ik better hoe dit fan wearde west hat yn myn fierdere libben.. Ek de leafde foar klassyke musyk ha ik oan ús heit te tankjen. Dêr bin ik him noch altyd tankber foar.
Mar werom kommend op in favoryt wurk. Ik ha wat mei hoannen, ha se op ferkate plakken yn hûs stean en hingjen. It is in kleurryk bist en tige grutsk yn foarkommen. Dat sprekt my wol oan tink ik.
Dêrom ha ik keazen foar dizze moaie blokprint, “De Hoanne”. Hy hinget prominent by ús yn de yt-keamer. Ik sjoch der alle dagen op út, mei in soad plesier. No wol ik him mei jim diele en hoopje dat jim der krekt sa fan genietsje kinne as ik.
De keuze van…Alie
Vanaf mijn twaalfde kwam ik in het gezin van de kunstenaar ik was (de wel heel vroege) ‘verkering’ van het vierde kind Cees, in het gezin Van der Bij.
Dat was voor mij wennen. Met name het interieur: kleurige elementen in een smaakvol geheel. Ik was niets gewend op dat gebied. Bij ons stonden de broodnodige meubels en van smaak was weinig te merken.
Natuurlijk hingen bij de familie Van der Bij al de nodige kunstwerken aan de wand, en zo heb ik door de jaren heen meer gevoel ontwikkeld voor kunst en schoonheid in het algemeen. Niet dat ik mezelf een kunstkenner zal noemen, want daar is naar mijn idee nog wat meer voor nodig. Maar ik weet nu meestal wel wat ik mooi vind of wat me raakt, en kan ik enorm genieten van het vele moois dat ons wordt aangeboden in musea, galeries enz. Het voegt iets toe, zo heb ik ervaren, als je daar oog voor kunt hebben.
En wat is nu voor mij een kunstwerk dat er uitspringt? Ik kies als eerste voor een aquarel, die er misschien niet meteen uitspringt qua “schoonheid’ maar die me altijd weer raakt. Het is het werk waarop de Koopmansmeelfabrieken in Leeuwarden, mijn geboortestad, zijn afgebeeld. Die fabrieken stonden aan het kanaal van de route waarlangs ik naar huis fietste vanaf de MULO en waarbij Cees mij trouw vergezelde. Dat was in de jaren ’60. De aquarel is al gemaakt in 1941 en behoort tot de vroegere werken van de kunstschilder.
De mooie jeugdherinnering maakt dus dat ik dit sfeervolle beeld als eerste kies. Daarbij speelt een belangrijke rol dat mijn man Cees 10 jaar geleden heel plotseling is overleden, en een grote leegte bij me heeft achtergelaten. Zo zie je maar, dat persoonlijk ervaringen en gebeurtenissen voor mij mee bepalen welke keuze ik gemaakt heb. Voor mij heeft kunst ook die betekenis: ik kan er tijden naar kijken en daarbij wat mijmeren en er zeer van genieten. Als erfgename ben ik dan ook in het gelukkige bezit van een aantal prachtige werken van mijn schoonvader. Ook deze aquarel hangt bij mij in de woonkamer.
Daarnaast wil ik nog een schilderij noemen dat een plek heeft in mijn huis: het heeft als titel Rood Naakt. Dat rode knalt er ook werkelijk uit. Je zou het schilderij bijna wat abstract kunnen noemen en dat geeft het voor mij een extra dimensie. Er is veel te raden en te zien. Eens vroeg een bezoeker of het een dolfijn was. ‘Ja het is maar wat je erin ziet’.
Het was een van de lievelingswerken van schoonvader en het heeft lang bij hen in de woonkamer gehangen. Dat feit maakt het voor mij van nog meer waarde en ik ben heel blij dat ik het geluk heb gehad er elke dag van te mogen genieten.
